یکی از دشوارترین موضوعات در خرید ساز تنبک این است که خریدار اولین موضوعی که مطرح می‌کند این است که من از کجا تشخیص دهم چه سازی خوب است ؟ ما در این مقاله قصد داریم نکات مهمی را به عنوان شاخص‌های انتخاب ساز در اختیار شما قرار دهیم. یکی از مهم‌ترین ملاک‌های انتخاب ساز این است که چه کسی و در کجا می‌خواهد از ساز استفاده کند. این به این معنی است که عواملی مانند جثه ، سن و جنسیت و اقلیم نوازنده در انتخاب ساز موثر است. به عنوان مثال، یک دختر بچه‌ی نه‌ساله در گیلان قطعا باید تنبک متفاوتی از یک مرد قدبلند در کرمان داشته باشد. شاید برای شما این موضوع جالب باشد که حتی عاملی مانند اقلیم و شرایط آب و هوایی هم در انتخاب ساز موثر می‌باشد. یکی دیگر از مواردی که باید هنگام انتخاب ساز تنبک غافل نبود، میزان بودجه و قیمت ساز می‌باشد. پارامتر قیمت در تمام خریدها یکی از موثرترین عوامل انتخاب ساز تنبک می‌باشد. در این مقاله به تفصیل در مورد اصلی‌ترین ملاک‌های انتخاب ساز تنبک و اینکه چه تنبکی مناسب ماست و تنبک ارزان و تنبک کلکسیونی و غیره می‌پردازیم.
ملاک نخست: جنس ساز
نخستین ملاک برای انتخاب یک تنبک مناسب، جنس بدنه‌ی تنبک می‌باشد. تجربه‌ی تنبک نوازی در ایران تا به زمان نگارش این مقاله، ماده و جنسی مناسب‌تر از چوب سراغ ندارند. هرچند امید داریم در آینده، دست‌کم به جهت حفظ محیط زیست و پایین آوردن هزینه‌های تولید ساز تنبک به متریال‌های جدید برسیم، ولی به یقین به شما می‌گوییم که تا به امروز، چه در موسیقی کلاسیک ایرانی به عنوان صدایی تنبک پذیرفته شده است فقط از تنبکی که از جنس چوب تولید شده است استخراج میشود. تنبک فلزی تنها تنبک فلزی در بازار وجود دارد، اما کارکردی تفننی و شبیه اسباب‌بازی دارد. تنبک سفالی هم تولید میشود، اما در ابعادی متفاوت که به آن ضرب زورخانه می‌گویند و در ورزش باستانی توسط مرشدها مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما واقعیت این است که ضرب زورخانه با وجود شباهت‌های زیادی که با تنبک دارد، آن‌قدر تفاوت با تنبک دارد که آن را بتوانیم ساز دیگری در نظر بگیریم که در واقعیت هم چنین است. ضرب زورخانه ساز هم‌خانواده اما جدا از تنبک است که رنگ صوتی و کاربردی عمدتاً متفاوتی از تنبک دارد.
دو: ابعاد ساز
ابعاد تنبک (اندازه‌ی تنبک) شاخص مهم دیگری است که باید یکی از ملاک‌های انتخاب ساز و تنبک باشد. ابعاد آن می‌باشد در اینجا منظور از ابعاد نسبت بزرگی و کوچکی تنبک و نسبت بخش‌های مختلف ساختمان تنبک به یکدیگر می‌باشد. بسیار واضح و مبرهن است که نوازندگی با یک ساز بزرگ برای یک کودک یا یک خانم یا حتی یک بزرگ‌سال با جثه کوچک و ظریف دشوار می‌باشد و شاید بالعکس، یک فرد درشت‌اندام هنگام نوازندگی با یک تنبک کودک دچار مشکل شود. تجربه ثابت کرده است که نوازندگی برای یک هنرجوی تنبک با جثه‌ی معمولی با سایز بزرگ‌تر عموماً دشوارتر است تا نوازندگی همان فرد با یک تنبک کودک. ساده‌تر به عبارت ساده‌تر، نوازندگی با تنبک کوچک‌تر از سایز مناسب، عموماً راحت‌تر از نوازندگی با یک تنبک خیلی بزرگ‌تر از سایز ماست. در این مورد بیشتر می‌توان گفت، اما مجال آن در این مقاله نیست و در فرصت دیگر به تفصیل به آن خواهیم پرداخت. پرسش بزرگ حال که با سه مفهوم آشنا شدیم: تنبک با سایز مناسب جثه و اندام، تنبک کودک، تنبک کوچک‌تر از سایز آن و تنبکی بزرگ‌تر از سایز مناسب، یک پرسش بزرگ مطرح میشود: ملاک‌های تشخیص سایز مناسب و ابعاد مناسب تنبک چیست؟ به عبارت دیگر، ساز تنبک سایز مناسب هر شخص چه ابعادی دارد؟ سایز مناسب تنبک سایز مناسب تنبک به عوامل بسیاری وابستگی دارد: قد نوازنده، شکل و نوع استخوان‌بندی، میزان کشیدگی دست و پاها و غیره. اما جالب است بدانید ارتفاع صندلی و وضعیت نشستن نوازنده، یکتنبک را که اتفاقاً کاملاً سایز مناسبی دارد را در وضعیتی قرار می‌دهد که احساس نامناسب بودن ابعاد تنبک به ما دست بدهد و بالعکس. قطعاً در این مورد با تصویر و به شکل ویدیویی بیشتر می‌توان توضیح داد، اما اگر بخواهیم به یک جمع‌بندی تقریباً کارآمد برسیم، می‌توان چنین گفت: برای خردسالان تا سن حدوداً چهار تا شش سال، تنبکی با دهنه‌ی بیست و دو سانتیمتر قابل استفاده می‌باشد. سن شش تا ده سال می‌تواند از سایزهایی با دهانه‌ی بیست و دو تا بیست و پنج سانتیمتر استفاده کند و سن بلوغ به بعد از سایزهایی با دهانه‌ی بیست و پنج تا بیست و هشت برای همگان کارآمد می‌باشد. این فاصله‌ی ابعادی با توجه به جنسیت و ریزنقش و درشت‌اندام بودن نوازنده تغییر می‌کند. به عنوان مثال، تنبکی با سایز بیست و هفت به بالا بزرگ محسوب میشود و قطعاً باید نوازنده قدبلند و درشت‌اندام باشد، با دست‌های کشیده و بزرگ و سایز بیست و پنج تا بیست و هفت برای اکثر افراد سایز مناسبی محسوب میشود
ظرایف و پیچیدگی همان‌طور که گفته شد، مقوله‌ی ابعاد ساز، ظرایف و پیچیدگی‌های بیشتری دارد که بعضی از آن‌ها قابل بحث و گفتگو و تحقیق و تفحص است. به عنوان مثال، در گذشته‌های نه چندان دور، سایز دهانه‌ی متداول در بین تنبک نوازان کوچک‌تر از این ابعادی بود که ما امروزه عرفاً به عنوان یک ساز مناسب برای نوازندگی می‌شناسیم.
سه : الگوی ساز
الگوی مناسب تنبک شاخص و معیار و ملاک بعدی برای انتخاب تنبک مناسب هر نوازنده، الگوی آن ساز می‌باشد. الگو، در یک توضیح ساده، تناسب ابعاد بخش‌های مختلف تنبک با یکدیگر می‌باشد که تغییر این تناسبات، تفاوت‌هایی ایجاد می‌کند که موثر در صدا دهی و نوازندگی می‌باشد. در ادامه به چند الگوی معمول می‌پردازیم: الگوی تخت سازهایی هستند که ابتدای و انتهای بدنه یا کاسه‌ی اصلی ساز از یک اندازه می‌باشد. در نتیجه بر روی ساز خمیدگی نمی‌بینیم. الگوی جامی سازهایی هستند که میانه‌ی کاسه یا بدنه‌ی اصلی ساز از تمام بخش‌های تنبک و بالاخص دهانه ابعاد بزرگ‌تری دارند و همچون یک جام که دیواره‌ی خارجی آن خمیدگی و قوس پیدا می‌کند، کاسه یا بدنه‌ی اصلی نیز شکلی گردگونه و قوس‌دار پیدا می‌کند. الگوی نیمه جامی این الگو ترکیبی از دو الگوی تخت و الگوی جامی می‌باشد که نه به اندازه‌ی الگوی تخت، دو خط کناری بدنه به صورت مستقیم و موازی هم می‌باشند، نه به اندازه‌ی الگوی جامی خمیدگی و گردی روی کاسه نمایان است. الگو با شیب موافق در این الگو، انتهای بدنه‌ی اصلی کاسه‌ی ساز، یعنی نزدیک‌ترین قسمت به بخش نفیر، شعاع بزرگ‌تری نسبت به دهانه دارد. در نتیجه وقتی دست را بر روی تنبک قرار می‌دهیم، با زاویه‌ی ملایم به سمت پایین تمایل پیدا می‌کند. الگوی با شیب مخالف کاملاً برعکس تنبک با الگوی شیب موافق می‌باشد. یعنی شعاع دهانه‌ی تنبک بزرگ‌ترین شعاع است و به سمت نفیر بندهای تنبک که می‌رسد، از شعاع کاسته میشود. گفتنی است این طبقه‌بندی که ما در اینجا انجام دادیم به معنای این نیست که الگوها محدود به این تعداد و این شمایل باشند. در واقع الگو‌دهی وابستگی زیادی به سلیقه و توانایی سازگر و همچنین وضعیت چوب و کنده ای که با آن ساز تراشیده می شود دارد. اما آنچه اهمیت دارد پاسخ این سوال که برای خرید تنبک کدام الگو مناسب‌تر می‌باشد؟ ای کاش می‌شد در یک کلمه به‌طور قاطع گفت فلان الگو، اما حقیقتاً پاسخ این سال بسیار دشوار و پیچیده است. اما کم‌ریسک‌ترین الگوها، الگوهای تخت، نیمه جامی و الگوی با شیب موافق می‌باشد. این بدان معنا نیست که سایر الگوها مناسب نیستند. در صورت تمایل به اطلاعات بیشتر، مقاله شناخت الگوهای تنبک را مطالعه کنید. در نظر داشته باشید، سلیقه‌ی بصری همواره یک ملاک برای انتخاب ساز بوده است، چه از طرف سازگر و چه از طرف نوازنده.
چهار : چوب ساز
مناسب‌ترین چوب‌ها برای ساز تنبک کدامند؟ این به این معناست که تنبک از چوب چه درختی ساخته شده است. هیچ عاملی به اندازه جنس چوب تنبک، و همچنین میزان سلامت چوب و ابعاد، در ارزشمندی و قیمت یک ساز تأثیر ندارد. پس لازم است در مورد نوع چوب توجه بیشتری داشته باشیم. اما قبل از این، باید با یک طبقه‌بندی دیگر از حیث ساختار ساز تنبک آشنا شویم. تنبک‌های چوبی از حیث نحوه ساخت و تولید به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: تنبک‌های ترکه‌ای (چند تکه) تنبک‌های یک تکه یا یکپارچه علت اینکه تنبک‌های یک تکه یا یکپارچه را معمولی می‌نامیم، به این جهت است که تنبک از ابتدا به‌صورت چوب یک تکه ساخته شده است و تنبک‌های ترکه‌ای ابداع نوین‌تری محسوب می‌شوند. در تنبک‌های یک تکه، یک کنده درخت درخت بدون هیچ اتصالی طی فرآیندهای مختلف سازگری تراشیده و در نهایت تبدیل به تنبک میشود. اما در تنبک‌های ترکه‌ای، برش‌ها و تکه‌های مختلف همچون پازل کنار هم قرار می‌گیرند و طی مراحل ساخت و فرآیندهای مختص خودشان در نهایت تبدیل به تنبک می‌شوند. در نتیجه، به‌طور متداول در تنبک‌های یک تکه و یکپارچه، تمام تنبک از یک درخت و منطقا از یک نوع چوب می‌باشد. اما در تنبک‌های ترکه‌ای امکان استفاده از انواع مختلف چوب وجود دارد که بعضاً چه به جهت زیبایی و چه به جهات دیگر، تنبک‌هایی از دو یا چند نوع چوب در بازار موجود است. در این بخش، وقتی اشاره به نژاد و نوع چوب و جنس چوب می‌کنیم، منظور بیشتر چوبی است که در تنبک‌های یک تکه به کار می‌رود. بهترین چوب برای تنبک چیست؟ در اینجا نباید فراموش کنیم که منظور ما چوب‌های موجود در اقلیم ایران می‌باشد. چه بسا در آینده تحقیقاتی صورت پذیرد و یا در پی آزمون و خطای سازندگان، مشخص شود فلان چوب که در فلان جغرافیا رشد می‌کند، برای تنبک بسیار مناسب است. پس با این مقدمات، ما بهترین چوب‌های متعارف اقلیم ایران را برای ساخت ساز تنبک معرفی می‌کنیم . (یک مقاله کامل و مفصل در مورد ریز جزیات چوب های مختلف را میتوانید از قسمت مقالات ضربیت مشاهده کنید )
